Page 32 - ماهنامه شماره 23 برای فردا
P. 32
31
بسـیار گسـترد هایبهسمتاصفهانصورتم یگیرد.از دارد کـهسـابقۀآنبـه۱۸میلیـونسـالم یرسـد؛علـتآن دربارۀسابقۀ کبوترخانهدرایرانبفرمایید.
اینششصدهزار نفر۵درصدشانواردصنعتوتجارت ایناست کهزایند هرودرودیفصلیاستوطغیا نهای تفکـرسـاختبر جهـای کبوتـردر ایـرانبـهدورانپیـشاز
شـدندومابقیبهحوزۀ کشـاورزیروآوردندواینباعث بسـیار محـدودی دارد .زمی نهـای آبرفتـی کـه در دوران اسالم برم یگـردد .در دوران پیـش از اسالم و در دوران
شـد در اصفهـان دورۀ صفویـه سـ ههزار بـرج کبوتـر در مختلف کناراینرودتشکیلشده،ب هسببویژگ یهای ساسـانی ،کشـاورزی جـزء مشـاغل بسـیار عالـی بـود و
محدودۀ شـهر سـاخته شود .شـاردن به این موضوع نیز زمی نشـناختی خـاص ایـن محـدودۀ جغرافیایـی ،جـزء کشـاورزانراازپرهیزکارانم یدانسـتند.دربخشیازاوستا
اشـاره کـردهاسـت.ایـنبر جهـااز عال یترینبناهـادر نوع حاصلخیزتریـنزمی نهاسـت.ب هخصـوصمنطقـۀبیـن گفتهم یشود«:چه کسانیبهبهشتم یروند؟»زرتشت
خوداست کهدر اصفهانوجوددارد.در میانبر جهای امتصأفسهــافاننهوالورآزننهکاحمال ًاصنلابخویدزتشرـیدهناخسـا تک.هـایایـرانراداردو پوازمسیـخمن ُمـیرددههردا:ز«نـکدسهانکنینبـهدبوهدرشآنتبـمذیرربوپنادشـکنهدش».اخهمبمزینـنتد
کبوتـری کـه در اصفهـان سـاخته شـد ،پیچید هتریـن در مسـیر زاینـد هرود ،از غـرب جلگـۀ فلاورجـان بـه کشاورزیباعثتوسعۀآنشدواینتوسعهعواملجانبی
سـاختار بـهدورۀصفویـهمربـوطاسـت.بر جهـای کبوتـر سـمت شـرق۸۰،درصـد بر جهـای کبوتـر ب هدلیـل وجـود مثـلقنا تهـاوبر جهـای کبوتـررام یطلبیـد.
پیـشاز دورۀصفویـهت کاسـتوان های(سـاد هتر)بـود؛امـا زمی نهـای حاصلخیـز شـکل گرفتـه اسـت .اسـتان در ایران ،کبوترجزءپرندگانیاست کهتاحدودیجنبۀ
در ایـندوره،چـونسـازندگانبـرج کبوتـرم یخواسـتند اصفهـانبزر گتریـنصادرکننـدۀ کـودبـوده؛یعنـیاز نظر تقـدسدارد؛ کبوترهـااغلـبدور گنبدهـاوهمچنیـندر
ایـن بر جهـا ظرفیـت بیشـتری داشـته باشـد ،از ترکیـب تجـاری ،کـودوفضلـۀ کبوتریکیاز محصـولاتعمد های محوطـۀ امامزاد ههـا و حر مهـای ائمـۀ معصـوم جمـع
چنداستوان هایاستفادهم یکردند کهمستحک متربودو بـوده کـهاز اصفهـانبهاسـتا نهایدیگرصادر م یشـده وممیحشتورنمدبووادز اهایندنل.دحرااروظپاهدمقییقشًابهردعرکمیاسانمسردتموبمهحکببووترب
است.اینترا کم کبوترخان ههادر حوزۀزایند هرودبسیار «مـو شپرنـده» گفتهم یشـود؛چونفضلۀ کبوتربسـیار
ایسـتاییبیشـتری داشت. چشـمگیراسـت۲۰.درصـددیگـردر حوض ههـاورودهـاو اسـیدیاسـت(در بیـنجانـورانوپرندگاناهلی،فضلۀ
شـاردن شـمار ایـن کبوترخان ههـا را سـ ههزار بـرج چشـم ههای دیگـر بـوده اسـت۱۰.درصـد نیـز در مناطـق کبوتـر بیشـترین میـزان اسـیدتیک را دارد) و وقتـی روی
بیـان کـردهاسـت؛امـاایـن کبوترخان ههـادر حـال گلپایگانوخوانسارشکل گرفتهاست.درنطنزو کاشان بناهـام ینشـیند،بنـارافرسـودهم یکنـدوباعثتخریب
فراموش یاندوب همرورزماناز بینم یروند.علت بر جهـای کبوتـر بسـیار محـدود اسـت .در شـهرضا نیـز آنم یشـود.در اروپـاومصـربـا کبوتـرمبـارزهم یشـود؛اما
ب هدلیـل وجـود زمی نهـای کشـاورزی ،بر جهـای کبوتـر بـرایمـاجنبـۀاعتقـادیداردواز دیرزمـانپرورش کبوتر
ایـنب یتوجهیچیسـت؟ رایـج بوده اسـت.
در دورۀصفویـهدر بر جهـای کبوتـرتخری بهـایعمـدی سـاخته شـده اسـت. حتـی دسـوار هخهـات بیرپیجهـاشتـریازکآبونتـبررمبـهیگـدرودردۀ.مسعامســاونل ًیااهنیـیـاچ
ایجـاد م یشـد و الآن هـم در مسـیرهایی کـه بـه سـمت وجـود بر جهـای کبوتـر در محـدودۀ زاینـد هرود بنایی
اصفهـانمنتهیم یشـودم یتوانتخری بهـایعمدی نشـا ندهندۀ ذهنیـت و تفکـر ماسـت کـه تنهـا مبتنـی بـدون پیشـینه و مطالعـه بـه وجـود نم یآیـد .در دورۀ
ایـن بر جهـا را دیـد .زمانـی کـه کشـاورزی از رونـق افتـاد و بـر کشـاورزیبـودهاسـت.شـاردن(جهانگـردفرانسـوی) ساسـانیان نیـز بـه علـت توسـعۀ کشـاورزی کـه بسـیار
ساخ توسـازهاییدر کنـار ایـنبر جهـاشـروعشـد،ایـن در سـفرنامۀخـود،بـهتجـارتفضلۀ کبوتـراز اصفهانبه بـه آن اهتمـام م یورزیدنـد ،بناهایـی ماننـد بر جهـای
بر جهـاراتخریـبم یکردنـدوآجـرآ نهـارابرم یداشـتند. مناطـقدیگـراشـاره کـردهاسـت.در سـفرنام ههایدیگـر کبوتـر سـاخته شـد .براسـاس شـواهد باستا نشناسـی،
همچنیـن بسـیاری از ایـن بر جهـای لانـۀ خوبـی بـرای مثـلتاورنیـهودالاوالهنیزبهبر جهای کبوتراشـار ههایی بر جهایـی بود هانـد (ب هخصـوص در اصفهـان) کـه بـه
اماحرتهـمـاامل یماشـرگدزیوادگیــینبـوراجـویدکداشـاشـورزات؛ بنناخبرطایرـنـان عکمبــودًادآ؛زنیرراا کرد هاند.اینبناهاآ نقدر برایسیاحاناروپاییجذاب ایلخانـان مغـول نسـبت داده م یشـدند.
تخریبم یکردند.در ۵۰سـالاخیرشـایدبیشاز پنجاه بـوده کـه در گراورهایـی کـه از آنـان ب هجـا مانـده اسـت چرابر جهای کبوتربیشتردر استاناصفهانودر
زاینـ کدنهارروزدایُپنربدرهکروتتدرقیـرارن رداورددا؟یـران بـود (متأسـفانه بایـد
کبوترخانـه تخریب شـده باشـد. تصاویـر مربـوط بـه بر جهـای کبوتـر دیـده م یشـود. از فعـلماضـیاسـتفاده کنیـم).شـایدنمونـۀزمی نهای
در دورۀصفویـه،بر جهـای کبوتـرتـاحـدودیاز معمـاری دربـارۀ پیشـینۀ کبوترخان ههـا در ایـران و حاصلخیز پیرامونزایند هرودرادرهیچنقط هایازایران
و بناهـای عالـی و فو قالعـاده تأثیـر گرفتنـد .اوج رونـق نتوانیمببینیم.زایند هرودقدیم یترینبستررودرادرایران
بدرر جدوهراۀقیاکجباورتررندرگدمورۀیباصزفد.وُیافهاتسشته.رروسنازدریوبدهررایشنددشورهره ب هخصـوص اصفهـان بفرماییـد.
باعثشـدمعماریبناهاسـادهشـود؛چرا کهسـازندگان ساختبر جهای کبوتراز دورۀساسانیانشروعشدودر
تـوان مالـی نداشـتند تـا بـرج مرکـب و چنداسـتوان های دورۀ ایلخانان مغول توسعه یافت .دورۀ ایلخانان مغول
بسـازند و بر جهـا ت کاسـتوان های م یشـود .ساد هسـازی بـرای کشـاورزی دورۀ بسـیار خوبـی بـود .ب هخصـوص
ساخ توسـازها در دورۀ قاجـار برم یگـردد بـه اقتصـاد و بر جهای کبوتربسـیاریدر حوزۀاصفهانسـاختهشـد.
جن گهـای متعـدد بـا رو سهـا ،شکسـ تهایی کـه بـه دردورۀسلجوقیانتجارترونق گرفتوب هسببتوسعۀ
ایـران تحمیـل شـد و قراردادهـای ننگیـن ترکمانچـای جاد ههایایران ،کشاورزیرنگباخت.تجارتباشرق
و گلسـتان کـهباعـثشـدرفت هرفتـه کشـاورزانمـافقیـرو و غـرب باعـث شـد کشـاورزی دیگـر چنـدان در کانـون
فقیرترشـوند.در دورۀپهلویاول(رضاشـاه)سـاد هترین توجـه نباشـد .در دورۀ آ لبویـه نیـز همیـن وضـع حا کـم
بر جهـای کبوتـر را داریـم ،یعنـی ت کاسـتوان های سـاده. بود.ناصرخسـرودر سـفرنامۀخودبهاینموضوعاشـاره
چـه عواملـی باعـث تخریـب ایـن کبوترخان ههـا م یکنـد .در دورۀ ایلخانـان مغـول ب هسـبب شـک لگیری
حکوم تهایمحلیودرگیر یهایمیانآ نها،امنیت
شـده اسـت؟ را ههاازبینرفتوتجارتازرونقافتادونگرشجدیدی
تخریببر جهای کبوتربهنوع کشاورزیهمبرم یگشت؛ در کشاورزیایجادشد.برایرونق کشاورزی،بر جهای
بـرای مثـال ،زمانـی کـه بـه فکـر برنـ جکاری در مـزارع کبوتـرنخسـتینابـزار لازمبـود.در دورۀصفویـه،ب هدنبال
اطـراف بر جهـای کبوتـر افتادنـد بـه آ نهـا آسـیب زدنـد؛ ثباتاقتصادیبسـیار چشـمگیروهمزمانباآن،ایجاد
چـون در برنـ جکاری همیشـه مزرعـه بایـد پـرآب باشـد. امنیتوتوسـعۀ کشـاورزیوهمچنینتأسیسرا ههای
آبیـاریسـیلابیورطوبـتهمیشـگیبـربر جهـای کبوتـر جدیـد و شهرسـازی نـو ،اقتصـاد و کشـاورزی رونـق پیـدا
تأثیـر مسـتقیم دارد؛ بنابرایـن عوامـل انسـانی و تغییـر کـردومهاجر تهایـیبـهاصفهانشـکل گرفت.بخشـی
نـوع کشـاورزی و محصـولات کشـاورزی عامـل مهمـی از ایـنمهاجـران کسـانیبودند کهدانشصنای عدسـتی
در تخریـب بر جهـا بـود .در دورۀ پهلـوی اول بسـیاری از داشـتند؛ عـد های دیگـر از ذهـن فعـال اقتصـادی و گـروه
بر جهـای کبوتـرتخریـبشـد.در واقـعبـاورودصنعتبه سـوماز دانـش کشـاورزیبسـیار خوبیبهر همنـدبودند.
ایـران ،کشـاورزیاز رونـقافتـادوبسـیاریاز کشـاورزاناز در اینزمانشـهراصفهان گسـترشم ییابدوجمعیت
شـغلخوددسـت کشـیدندوبهسـمتصنعترفتند. آن از پن جهـزار نفـر بـه ششـص دهزار نفـر م یرسـد .کـوچ
