Page 19 - ЖУРНАЛ Ойунский с обложкой

Ґс саха тірµі±эр...
19
Саха сирэ Иркутскайга бас бэринэрэ барыстаах кур- холбоһук» диэн баартыйа чилиэнинэн талыллар.
дуга. СаІа тэриллибит Саха национальнай кэмитиэтин,
1920 сыл Былатыан Ойуунускайга элбэх федералистар Трудовой союзтарын, уонна «Саха
күүтүллүбэтэх дьикти түгэннэрин а±албыт. Ба- аймах» общества чилиэннэрэ. Бу иннинэ ЯКОБ
статан туран, дойдутугар тиийээт ыра оІостубут чилиэнэ. ЯКОБ ыһыллыбытын кэннэ исполком
ымыытын учуутал идэлээх Фекла Александровна чилиэнэ. 1917 с. сэтинньитигэр продовольственнай
Сокольникованы кэргэн ылбыт. Сүөкүччэ барах- кэмитиэткэ талыллар. Ити икки атыыны-эргиэни
сан саха дьахтарыгар олус кэрэ сэбэрэлээх, бідіІ- сайыннарар тэрилтэлэр ааттарыттан Оруоһун Япо-
садаІ, долгулдьуйар уһун суһуохтаах, дириІ дьир- ния, США фирмаларын кыттар оччолорго олус су-
биилээх арылхай, сымна±ас харахтаах, хара саарба олталаммыт эргиэн дьыалаларын кэпсэтиилэрин
курдук хойуу хаастардаах, толору эттээх-сииннээх ыытан түүлээххэ, маман муоһугар Саха сиригэр
дьиІнээх саха “Джакондата” этэ. Кини Саха теа- мануфактураны атастаһан а±алары ситиһэр. Ро-
тральнай секциятын бастакы артыыскаларыттан ман Иванович сахаларга үөрэхтээ±инэн, баайынан
биир бастыІнара. Охсуһуу-өлөрсүү, хаайыы, үлэ аатырбыт төрүт дьон Оруоһуттар о±олоро. Онон
бүппэт үгүс түбүгүттэн Былатыаны уоскутуох, сын- хас эмэ омук тылынан талбыт быһаарсар, сытыы-
ньатыах сымна±ас ырайын Сүөкүччэ барахсаны хотуу сырыылаах киһи.
кытта үс эрэ сыл дьоллоохтук олорбуттар. 1918 сыл олунньутугар Р.И.Оруоһун Саха
Субуруйар долгун Уобаластаа±ы сэбиэтигэр талыллар. Бэс ыйы-
Суһуоххун тараанан, гар Ойуунускайдыын Өлүөхүмэ±э Центросибирь
Күлүмнүү-мичиІнии хамыыһыйатыгар киирэн Сэбиэскэй былааһы
Күүтэн олороргун олохтуурга элбэх кэпсэтиилэри ыытыһар. 1919
Курбуулаах арылык сыллаахха Владивостоктан омуктары кытта
Кустукка холуйдум. (До±орбор Сүөкүччэ±э. мэнэйдэһэн норуокка туһалаах табаары а±алан
1922с.) дьону хоргуйууттан быыһыыр.
Онтон салгыы до±оро тиһэх күннэрэ Ити 1919 сыл муус устар ыйыттан Дьоку-
чугаһаабытын бэлиэтиирдии: ускай уезднай управа бэрэссэдээтэлинэн та-
Кэмнэрдээх аналбыт лыллан үлэлиир. Бу сыл ахсынньы ыйыгар
Кэхтиилээх кирбиитэ “колчаковшина±а” буруйданан В.В.Никифоров,
Кэлэрин көрөммүн, Г.В.Ксенофонтов, Н.Н.Грибановскай, В.Н.Соло-
Иккистээн эргийбэт вьев уонна атын 94 «колчаковцетар” тутуллан
Илэ кэрэ сааскар олорбуттар. Бу кэмІэ Ойуунускай да, Аммосов
Хоһуйан ыллаатым, да Томскайга сыылка±а олороллоро. Онон ман-
- диэн курустук хоһуйар. Чахчы Сүөкүччэ ба- на кинилэр туох да кыттыгастара суох. Военрев-
рахсан сэллигинэн ыалдьан күнэ харааран эрэрин штаб тойонунан Гелерд диэн киһи (“Уруккута,
билэ-билэ Былатыан до±оругар а±ыйах кэрэ сыл- былыргыта сомогуонсук, кэннэки анархист, эсер,
лары бэлэхтээри кэргэн ылла±а. Ол “Тырымныыр дьиІнээ±итэ тыал хоту салалла сылдьааччы –
чыычаа±ын” 1923 сыллаахха Москва±а эмтэтэ ил- авантюрист” диэн ахтар Ойуунускай). Ревком бэ-
дьэн истэ±инэ, вагоІІа бэйэтин илиитигэр тыына рэсэдээтэлинэн олорбут Х.А.Гладунов. Кэлин ки-
быстыбыт. Хайыай, улуу кутур±аІІа да куустар- нини Ойуунускай тугу да билиммэт дьон этилэр
дар оло±ун кэрэ аргыһын Красноярскай трассатын диэн кириитикэлээн турар. Ол эрээри киэІ бил-
суолун кытыытыгар уІуох туппут. Кинилэр ыал сиилээх, омуктуу билэр, норуокка ураты ытыкта-
буолан олорбут үс сылларыгар а±ыйахта бииргэ нар Роман Иванович төһө да “колчаковшина±а”
сылдьаахтаабыттар. Түптээх оло±у билбэтэх Бы- уорбаланнар, туппатахтар. Биллэн турар, Гелердэ-
латыан бу кэмІэ “Кыһыл Ойуунун” суруйан тыл эх омук сиригэр күрүүргэ оІостоллоро, онтон ону
илбиһигэр ылларан сылдьара. Ол үрдүнэн бүппэт ситимниэхтээх Оруоһун этэ. Ол иһин харахтарын
элбэх мунньахтар, дакылааттар, кыһыл-µрµІ хабы- харатын курдук харыстыыллара. Хата, өссө “Сэби-
рыйсыыта, гражданскай сэрии туран улуустарынан эскэй былааһы миэстэтигэр олохтуур” тэрилтэ чи-
сылдьан былааһы олохтооһун, бүтүн үөрэ±э суох лиэнэ оІорон кэбиһэллэр. Сотору онноо±ор Саха
нэһилиэнньэ±э “ликвидация неграмотности” диэн сиринээ±и зиэмистибэ ревком салаатын бэрэссэ-
ыІырыы таһааран оскуолалары, культура тэрил- дээтэлэ оІорбуттар.
тэлэрин арыйталааһын, дойду политическэй-эко- 1920 сыллаахха дойдуга улахан алдьатыы-
номическэй балаһыанньатын быһаарар суолтала- лаах быһыы тахсар. Ол Саха сирэ муус устар
ах аграрнай - сир боппуруоһа дьэ олоххо киирэн 20 күнүттэн Иркутскай “оройуона” буолбут
тэІ паайынан сири үллэрии са±аланар. Онон тыа аймал±ана. Мин иннигэр ити биричиинэтин су-
хаһаайыстыбатын үлэтэ, бурдук үллэрии, үлэ тэ- руйбутум, онон хатылаабаппын. Аммосов, Ой-
риллэрин тµІэтии, харчы-ссууда тµІэтии өрө ан- уунускай, Андреевич уонна атын салайааччы-
ньан кэбиһэр. Ону таһынан “Кыһыл Ойууна” сы- лар боппуруоһу маннык быһаарыы бачча улахан
тыы кириитикэ уотугар түбэһэн кыйахалыыллара, кыраай административнай-хаһаайыстыбаннай,
түмүгэр олох да уорбаланан, буруйданан эмиэ Ом- социальнай-политическэй сайдыытыгар улахан
кайга дьүүллэнэ ыытыллар. алдьатыыны а±алыа, онон олох сөбө суох диэн
Холбостохторун сайын Амма±а ревкомнары су- тута утарбыттар. Аммосов СибревкомІа киэІ ис
улларан барыларын хаайан кэбиспиттэр. Ону ис- хоһоонноох дакылаат суруйан ыыппыт. Онон са-
тээт Платон Алексеевич тута дьонун быыһыырга атар губерния оІоруІ диэн туруорсан барбыттар.
түһэр. Хайдах эрэ барыларын босхолотон былаа- Ити кэмІэ дьон хоргуйан, дьадайан ыарыы бі±іті
ска күүстэринэн олорбут дьону Артемьевы уонна Н өрө туран ынырык кыһал±а±а ыктаран сылбах
Божедоновы уураттаран, төттөрү былааһы ыллар- курдук охтоллор. Норуоту көмүскүөх биир да во-
быт. Онон балаһыанньаны миэстэтигэр быһаарса инскэй этэрээт суох буолан баһа-ата±а суох оро-
Амма±а айанныыр. Онно тиийбитэ дьоно күрээн спуойдар өрө тураллар.
хаалбыттар. Ревкомнарын төттөрү олордон баран Бу иннинэ интеллигенция, Саха сиригэр Куль-
көрбүтэ, дьоно таІастара да суох буолан биэрбит. турнай-экономическай Автономия диэн саха±а
Итинник хас да улуус ревкомнара “таІастааІ” диэн дьиІнээх кіІµлµ ситиһэр санаалара улаатан сыл-
көрдөһүү киллэрбиттэрин өйөөн, итии таІаһы ба- дьара. Бэл Роман Иванович Конституция програм-
айдартан тутары кіІµллээбит. Онтон киирбитэ матын оІорон көмүскүүр. Онтукалара холуоһа±а
“Оруоһун заговора” буолла диэн, интеллигенция олорбутуттан Роман Иванович бүтэһиктээхтик
араІатын, сүнньүнэн сахалары тутан олороллор ыктаран, аны туора турартан аккаастанар. Сайын
эбит. Бу иннинэ 1919 сыллаахха буолбут быһыыны Платон Алексеевич дойдутугар саІа кэлэн Амма±а
ахтар то±оостоох, то±о диэтэххэ билигин сорох чин- буолбут быһыыны көннөрө сырытта±ына, онно баар
чийээччилэр бу боппуруоһунан сирэйдээн Аммосов- чекистэр бэлиэтээһиннэринэн - “барыта сахалар”
таах Ойуунускайы хоруорда сатыыр үгэстэннилэр. мустаннар бэйэтин баһын бэйэтэ билинэр Саха
Роман Иванович Оруоһун оччотоо±у кырдьа±ас Государстватын туох кыалларынан туруулаһан
интеллигенция лидерын В.В.Никифоров чугас кірµі±µІ диэн сүбэлэспиттэр үһү. Баһылыктара
до±оро, Былатыан истиІник ытыктыыр, хараанны- Р.И.Оруоһун буолбут. Ити дьыаланы хайдах ата±ар
ыр биир дойдулаа±а буолар. Оруоһун чахчы бэйэтин туруорары сүбэлэтэ диэн Япония±а киһи ыытал-
кэмин биир ча±ылхай ыччата этэ. Кини өссө 1917с. лар. Оруоһун национальнай дружина тэрийэрдии
ыам ыйыттан В.В.Никифоровы, Г.В.Ксенофонтовы, өссө 1919 сыллаахха байыаннай устаабы сахалыы
А.Д.Широки±ы, К.О.Гавриловы кытта «КіІµл тылбаастыыр. То±о диэтэххэ дружина±а барыта